Besin zinciri nedir, nasıl çalışır? Çocuklar için besin zinciri hakkında bilgiler ve örnekler!

Doğa ve içinde barındırdığı canlıların yaşamları, çocuklar için devasa bir merak konusu. Gezegenimizde hayatın nasıl işlediği ve devam ettiği, her çocuğun bir noktada ilgisini çekecektir. Peki ya bu konuları merak eden çocuklara ebeveynler neler anlatmalı?

Yaşamın nasıl devam ettiğini öğrenmek isteyen bir çocuğun anlaması gereken belki de ilk şey, besin zinciri. Fakat besin zinciri, çocuklara anlatırken adım adım ilerlememiz gereken ve doğru bilgileri örneklerle aktardığımızdan emin olmamız gereken bir konu.

Bu yazımızı hazırlamaktaki amacımız, çocuklara besin zincirini anlatmayı kolay bir hale getirmek. Hep birlikte, yeri geldiğinde örnekler de vererek, besin zincirini oluşturan unsurları ve canlıların yaşamlarını nasıl devam ettirdiklerini çocukların anlayabileceği şekilde açıklayacağız. Haydi başlayalım!

Birinci halka: Üreticiler

Yukarıdaki tanımımızdan da hatırlayabileceğiniz üzere besin zincirinde her halka, kendinden önce gelen halkadaki canlılarla besleniyor. Ancak böyle deyince doğal olarak bir soruyla karşı karşıya kalıyoruz. Zincirin ilk halkasından önce hiçbir şey yok, o halde bu canlılar ne yiyor?

Cevabımız en başta kulağa şaşırtıcı gelebilir, ancak oldukça basit: Hiçbir şey! Evet, besin zincirinin ilk halkasını oluşturan canlıların başka hiçbir canlıyı yemesine gerek yok. Bunun sebebi de kendi besinlerini kendileri üretmeleri!

Tam da bu sebeple besin zincirini oluşturan ilk grubun adı “üreticiler”. Peki ya üreticiler grubu hiçbir şey yemiyorsa hayatta kalmak için ihtiyaçları olan enerjiyi nereden elde ediyorlar? Hemen açıklıyoruz.

Bu grupta bulunan bitki ve alg gibi canlılar, besinlerini güneş ışığından faydalanarak üretiyorlar. Güneş ışığı, su ve biz nefes verdiğimizde ortaya çıkan karbondioksit gazını birleştirerek kimyasal tepkimelerle enerji açığa çıkarıyorlar. Bu olaya da “fotosentez” adını veriyoruz.

Besin zincirinin ilk halkası olan üreticilere birkaç örnek daha verelim:

• Ağaçlar: Ağaçlar, kökleri sayesinde su toplar ve yaprakları sayesinde fotosentez yaparak hayatta kalırlar.
• Çimler: Üzerinde oturmaya, yatmaya ve oynamaya bayıldığımız çimler de aslında birer canlı. Onlar da fotosentez yoluyla kendi besinlerini üretiyorlar.
• Sebzeler: Evimizde tükettiğimiz sebzeler de fotosentez yoluyla besin üretebiliyorlar. Aslına bakarsanız sebzeler ve meyveler, zaten başka bir bitkinin parçası oluyor. 
• Algler: Yosunları örnek olarak verebileceğimiz bu canlı türü, suda yaşayan bitkilere benziyorlar, ancak bilimsel olarak bitki değiller. Yine de bitkiler gibi fotosentez yapabiliyorlar.

İkinci halka: Birincil tüketiciler (Otçullar)

Besin zincirinin bir sonraki halkası doğal olarak bitkilerle beslenen canlılardan oluşuyor. Fakat zincirin bu noktasındaki canlılar, beslenmelerinde ottan başka bir şeye yer vermiyorlar. Bu canlı grubunun diğer adı ise “birincil tüketiciler” veya günlük hayatta yaygın olan haliyle “otçullar / otoburlar”.

Birincil tüketiciler, doğadaki bitki nüfusunu kontrol altına almaları açısından fazlasıyla önemliler. Bitkiler biz insanlara oldukça zararsız, hatta faydalı geliyor olabilirler, fakat eğer onları yiyen hayvanlar olmasaydı bitkiler sürekli büyüyerek her yeri ele geçirirdi!

Otçullar grubunun ilginç bir özelliği de bu halkadaki hayvanların birbirinden farklı boyutlara sahip olabilmesi. Hemen birkaç örnek vererek besin zincirindeki birincil tüketicileri daha yakından tanıyalım:

• Tavşanlar: Tıpkı yazımızın başında verdiğimiz örnekte olduğu gibi tavşanlar, otobur denince akla ilk gelen canlılardan. Elbette bazen talihsiz bir böceği de ağızlarına kaçırdıkları olabilir, ancak tavşanların doğal diyeti tamamen bitkilerden oluşuyor.
• Geyikler: Devasa boyutlara ulaşabilen geyikler de birincil tüketicilere iyi bir örnek. Yaprak, dal ve meyve gibi besinleri oldukça severek tüketirler!
• Tırtıllar: Büyüyünce kelebeğe dönüşmesiyle bildiğimiz tırtıllar da besin zincirinin ilk halkasında yer alıyor. Eğer dışarıda ufak ufak ısırılmış bir yaprak görürseniz muhtemelen bir tırtıl besin zincirindeki rolünü oynamış demektir!
• İnekler: Çiftliklerimizde baktığımız, etinden ve sütünden faydalandığımız inekler de doğada sadece bitkiyle besleniyorlar. Belki siz de daha önce yolda giderken keyifle çim yiyen inekler görmüşsünüzdür!

Üçüncü halka: İkincil tüketiciler (Etçiller ve hepçiller)

Besin zincirinde bir sonraki halkaya ilerlediğimizde otoburları yiyen ikincil tüketicilerle karşılaşıyoruz. Başka hayvanların etini yedikleri için de bu gruba “etçiller” veya “etoburlar” adını verebiliyoruz. 

Evet, kimi zaman otoburlar için üzülebiliriz, ancak doğanın bir gerçeği olarak ikincil tüketicilerin de enerji ihtiyaçlarını et yiyerek karşılamaları gerekiyor. Et de tabii ki besin zincirindeki başka hayvanlardan, yani birincil olarak otoburlardan geliyor.

Etçillere bazı örnekler ise aşağıdaki gibi:

• Yılan: Yılanlar, besin ihtiyaçlarını kendilerinden küçük hayvanları yiyerek karşılıyorlar. Eğer bir yılana yemesi için bitki verilirse hiç ilgilenmeyecektir!
• Kurbağa: Kurbağalar, uzun dilleriyle böcekleri avlayarak besleniyorlar. Biz “et” deyince aklımıza böcek gelmiyor olabilir, ancak besin zincirindeki başka bir hayvanı yedikleri için etçil sayılıyorlar.
• Timsah: Timsahlar da o sipsivri dişlerini tabii ki otoburları kolayca yiyebilmek için kullanıyorlar.

Buna ek olarak, besin zincirinde ikincil tüketici sayılabilen bir diğer hayvan grubu da var. Bu da hem otla hem de etle beslenebilen “hepçiller” grubu. Birkaç örnek vermek gerekirse:

• Tavuk: Kümeslerde tavuklara verilen yemler genellikle bitki temelli oluyor. Ancak bir tavuğu kendi başına bırakırsanız başta böcekler olmak üzere bitki dışında her şeyi de afiyetle yiyecektir!
• Domuz: Domuzlar da, tıpkı tavuklar gibi, çiftlikte yetiştirildiklerinde genelde bitki bazlı yemle beslenirler. Doğada ise tam anlamıyla ne bulurlarsa yemeye çalışacaklardır.
• Rakun: Ülkemizde fazla rastlamadığımız rakunlar da hepçillere oldukça iyi bir örnek. Meyve, sebze, böcek ve diğer küçük hayvanlarla beslenebilirler.

Son halka: Süper avcılar

Besin zincirinin en sonuna geldiğimizde ise etobur veya hepçil olabilen süper avcılarla karşılaşıyoruz. Onlara bu ismin verilmesinin sebebi ise, doğada yemek için onları avlayan başka hiçbir canlının bulunmaması. Sonuçta zincirin devamında bir şey gelmiyor!

Uç avcılara bazı örnekler ise bunlar:

• Ayı: Gerekirse meyve ve sebzelerle, gerekirse de bütün bir hayvanla beslenebilecek olan ayıları yemek olarak görmeye hiçbir canlı cesaret edemez!
• Kurt: Çok sevdiğimiz köpeklerin atası olan kurtlar, etçil bir diyete sahip. Sürüler halinde gezen kurtları avlayan bir hayvan ise bulunmuyor.
• İnsan: Biz insanlar da birer hayvanız ve şanslıyız ki doğada bizi avlayan kimse yok! Dengeli beslenme alışkanlıklarımız da hepçil diyetimizi yansıtıyor.

Zincirin tümünü kapsayanlar: Ayrıştırıcılar (Çürükçüller)

Besin zincirinin tamamını kapsayan ve unutmamamız gereken bir grup daha var: Ayrıştırıcılar. Bu grup çok dikkat çekmese de aslında fazlasıyla önemli bir rol oynuyor. Peki ya ayrıştırıcılar kim ve onları önemli kılan şey ne?

Şöyle düşünelim: Gerek üretici olsun, gerekse de süper avcı olsun, bütün canlılar bir gün ölüyor. Peki ya öldükten sonra bedenlerine ne oluyor? Ortada öylece kalmadıklarını biliyoruz. Tam burada işin içine ayrıştırıcılar giriyor. Ayrıştırıcılar, isimlerinde olduğu gibi ölü canlıların kalıntılarını ayrıştırarak hayatta kalıyor.

Bir diğer deyişle ayrıştırıcıları besin zincirinin geri dönüşüm ekibi olarak düşünebiliriz. Bir yandan canlı kalıntılarını tüketerek kendileri hayatta kalıyor, bir yandan da bu kalıntıları üreticilerin besin olarak kullanabileceği şekilde toprağa geri veriyorlar. Böylece besin zinciri başa dönüyor! 

Aşağıdaki canlılar, ayrıştırıcılardan birkaçı:

• Mantarlar: Mantarların bilimsel olarak başlı başına bir canlı grubu olduğunu duymuş olabilirsiniz. Besinlerini ise başka canlıların kalıntılarıyla karşılıyorlar. Evet, yemeğini yaptığımız mantarlar da böyle besleniyor!
• Solucanlar: Yağmurlu havadan sonra görebileceğimiz solucanlar, toprakta gezinerek bitkiler başta olmak üzere ölü dokularla besleniyorlar.
• Bakteriler: Gözümüzle göremeyeceğimiz kadar küçük olan bakteriler, aslında her yerde. Sürekli başka canlıların kalıntılarıyla beslenerek hayatta kalıyorlar.