Bebekler fiziksel özelliklerini kimden alır? Genetik özellikler nereden gelir?

Size doğrudan Amerikan Ulusal Genomu Araştırma Enstitüsü’nün tanımını verelim:

Genetik, biyolojinin kalıtım ile ilgilenen alt dalıdır. Genetiğin araştırma alanlarına genlerin karşılıklı etkileşimi, DNA varyasyonu ve bunların çevresel faktörlerle etkileşimleri dahildir.

Peki, tanımı yaptık, ama genetiğin incelediği şeyler tam olarak nedir? Bazı anahtar kavramları inceleyelim:

Gen nedir?

Gen, kalıtımın temel birimidir. Fiziksel özelliklerimizi belirleyecek tüm bilgiler, genlerimizde bulunur. Bir benzetme yapalım: Genler, bir yemek kitabındaki tarifler gibidir. Tıpkı tarifte yazan bilgileri uygulamak güzel bir kek veya kurabiye yapmamızı sağladığı gibi, genlerimizde yer alan bilgiler de fiziksel olarak neye benzeyeceğimizi belirler. Anneden alınan özellikler ve babadan alınan özellikler, yani genler, bu bakımdan çocuğun dış görünüşünü belirleyecektir.

DNA nedir? 

DNA, yani deoksiribonükleik asit, tüm canlıların gelişimi ve işleyişi için genetik bilgi taşıyan moleküldür. DNA, bükülmüş bir merdivene benzer şekilde birbirinin etrafında dolanan iki iplikten oluşan, “çift sarmal” adı verilen bir yapıya sahiptir. Az önceki benzetmemizi ilerletelim: Eğer genler yemek kitabındaki tariflerse, DNA da bu içeriğin yazdığı sayfalara benzeyecektir. Babadan ve anneden alınan genler, DNA’da dizili bulunacaktır.

Kromozom nedir?

Kromozomlar, uzun bir DNA molekülü ve proteinden meydana gelen ipliksi yapılardır. Kromozomlar sayesinde DNA, hücreler arasında iletilebilir. Benzetmemize göre kromozomlar, yemek kitabının belirli bölümlerini oluşturur diyebiliriz, örneğin “Çorba tarifleri” bölümüne bir kromozom demek gibi.

Kromozomlarımız, çiftler halinde bulunur. İnsanlarda 23 çift, yani toplamda 46 kromozom vardır. Anneden gelen özellikler bu kromozomların yarısını yani 23 tanesini, babadan gelen özellikler de diğer yarısını oluşturur.

Genetikte sık karşılaşılan bazı terimleri kısaca anlattık. Şimdi ise işin asıl merak ettiğiniz kısmına geliyoruz. Artık kalıtımdan bahsetmeye başlayabiliriz.

Bu konuya girmek için öncelikle çok önemli birkaç terimi daha anlamalıyız: aleller, baskın genler ve çekinik genler. Bu kavramları anlamamız önemli, çünkü ebeveynlerden alınan genlerin baskın veya çekinik özellikte olması, çocuğun fiziksel özelliğini doğrudan etkiliyor. Gelin bu terimler ne demekmiş öğrenelim:

Alel nedir?

Alel, kromozom üzerinde bulunan bir genin farklı çeşitlerinden her birine verilen addır. Çocuğun kromozomlarında bulunan aleller, anne babadan alınan genetik özelliklerin birer göstergesidir

Endişelenmeyin, hemen bir tanımla anlaşılması zor bir kavram olduğunun farkındayız. O yüzden örneklendirerek anlamanıza yardımcı olacağız. Bakalım:

Diyelim ki göz rengini belirleyen genden bahsediyoruz. İşleri biraz basitleştirelim ve göz renginin yalnızca kahverengi veya mavi olabileceğini varsayalım. Bu halde “göz rengi” geninin kahverengi olduğu durumda bu gen, “A” şeklinde, mavi olduğu durumda ise “a” şeklinde bulunacaktır. 

Yani aleller yalnızca bir genin değişken halleri diyebiliriz: “Kahverengi göz” alelii, “göz rengi” geninin “A” biçimineki aleli oluyor. “Mavi göz” aleli ise, “göz rengi” geninin “a” biçimindeki aleli oluyor. 

Kromozomların çiftler halinde bulunduğunu söyledik. Yani demek oluyor ki, her kromozomda aynı genin iki aleli bulunacak. Örneğin, anneden alınan özellik “A” aleli, babadan alınan özellik de “a” aleliyse bu ikisi çocuğun kromozomlarında birleşecek, “Aa” şeklinde bir çift oluşturacaktır.

Alelleri öğrendiğimize göre çok önemli olan baskın ve çekinik gen kavramlarından bahsedebiliriz.

Baskın ve çekinik genler nelerdir?

Baskın gen, alellerden yalnızca birinde dahi bulunmasının fiziksel olarak ifade edilmesine yeterli olduğu genlerdir. Çekinik genler ise, fiziksel olarak ifade edilebilmek için alellerin ikisinde de bulunmak zorundadır. Örneklendirelim:

Göz rengi örneğinden devam edebiliriz. Kahverengi göz rengi (“A”) baskın bir özellik, mavi göz rengi (“a”) ise çekinik bir özelliktir. Bu durumda:

Çocuğun kromozomundaki iki alel de “kahverengi göz” özelliğine sahip olursa, yani kromozom “A” şeklinde gösterilirse çocuğun gözleri kahverengi olacaktır.

Fakat diyelim ki çocuğun alellerinden biri “kahverengi göz”, diğeri ise “mavi göz”. Yani kromozom “Aa” şeklinde gösteriliyor. Çocuğun göz rengi bu durumda da kahverengi olacaktır, çünkü kahverengi göz baskın bir özellik ve dolayısıyla açıkladığımız gibi tek bir alel halinde bulunması bile fiziksel olarak ifade edilmesi için yeterli.

Son senaryoda ise iki alel de “mavi göz” özelliğine sahip olacak, yani kromozom “aa” şeklinde gösterilecektir. Çocuğun gözleri bu sefer mavi olacaktır. Göz renginin olacağı tek durum da budur, çünkü “mavi göz” çekinik bir özellik, ve dediğimiz gibi çekinik genlerin fiziksel özelliklere yansıması için iki alel de çekinik karakterde olmalı.

Baskınlık ve çekiniklik çocuğa nasıl aktarılır?

Baskın ve çekinik özellikleri öğrendiğimize göre geriye bir soru kalıyor: Bu özellikler nasıl belirleniyor ve nasıl aktarılıyor?

Elbette ki çocuğun genlerini belirleyebilecek tek şey var, o da ebeveynlerin genleri. Daha önce de bahsettiğimiz gibi kromozomlar aracılığıyla genlerin yarısı anneden, yarısı da babadan geliyor ve bu durum her zaman böyle. Yani eğer kız veya erkek çocuğun kimleri kimden geçer diye merak ediyorsanız, cevabımız her iki durumda da hem anneden hem babadan.

Baba ve anneden alınan genlerin baskın mı yoksa çekinik mi olacağı ise biraz şans meselesi. Bir baskın bir de çekinik gen taşıyorsanız ikisinden biri çocuğunuza aktarılacak, ve ikisinin de şansı yüzde elli. Dolayısıyla örneğin ikisi de kahverengi gözlü olan ebeveynler “Aa” alellerine sahipse, çocuğa iki ebeveynden de “a” alelinin geçmesi ve çocuğun “aa” alelleriyle mavi gözlü olma ihtimali var!

Genlerin çocuğun fiziksel özelliklerini nasıl belirlediği ve çocuğa nasıl aktarıldığı konusunda temelimizi oluşturduk. Tüm bunlardan sonra aklınızda halen birkaç soru olabilir: Bebek hangi özelliklerini anneden alır? Hangi özelliklerini babadan alır? Hangi fiziksel özellikler doğrudan genlere bağlıdır?

O halde bu soruları cevaplamak için çocuklara ebeveynlerinden geçen bazı yaygın fiziksel özelliklerden bahsetme vakti. Gelin inceleyelim!

Saç tipi

Stanford Üniversitesinden Dr. D. Barry Starr, saç tipini belirlemekte anne ve babadan gelen genlerin büyük bir rol oynadığını, hatta bununla da kalmayıp anne ve babanın atalarının genlerinin dahi çocuğun saç tipini etkilediğini belirtiyor. Demek oluyor ki baba ve anneden alınan genler saç tipini belirlemekle kalmıyor, aynı zamanda çok eski akrabaların genleri dahi bu özelliği etkileyebiliyor!

Göz rengi

Göz rengini şimdiye kadar bir örnek olarak kullandık. Elbette ki boşuna değil! Biz durumu biraz basitleştirerek anlattık, fakat göz renginin genler tarafından belirlendiği doğru. HudsonAlpha Biyoteknoloji Araştırma Enstitüsü’nden Dr. Neil Lamb’in aktardığına göre modern çalışmalar gösteriyor ki, en az sekiz gen göz renginin belirlenmesine etki ediyor. 

Boy

Çocuğun boyu da şüphesiz ki genlerden tarafından oldukça kuvvetli bir şekilde etkileniyor. Hatta öylesine bir etki ki, Massachusetts Institute of Technology ve Harvard Üniversitesinin beraber yürüttüğü çalışmada boyu etkileyen 400’den fazla gen bölgesi olduğu keşfedildi! 

Ten rengi

Peki ya bebek ten rengini kimden alır? Bebeğin ten rengi, genel olarak söylersek iki ebeveynden de gelir; yani çocuğun ten renginin anne ve babanın ten renginin bir nevi karışımı olduğunu söylemek mümkün. Ten renginin de oldukça yüksek bir kalıtsallığa sahip olduğu bilinen bir gerçek; öyle ki Science dergisinde yayımlanan bir çalışma, ten rengini etkileyen tam 169 gen tespit etti.

Zeka genetik midir?

“Çocuk zekayı kimden alır?” sorusu da oldukça sık sorulur. Aslına bakarsanız bu sorunun tam bir cevabı yok, çünkü zekanın kalıtsallığı bilim dünyasında tartışmalı bir soru. Cambridge Üniversitesi Beyin Bilimleri biriminin de açıkladığı üzere, zekayı etkileyen 22 gen bulunuyor, ancak bu genler çocuğunuzun ne kadar zeki olacağını belirlemeye yetmiyor. Bilim dünyasında kabul edilen görüş, zekanın hem genetik hem de çevresel faktörler tarafından belirlendiği yönünde.

Genler yalnızca fiziksel özellikleri belirlemekle kısıtlı değil, aynı zamanda sağlık koşullarını belirlemekte de önemli bir rolleri var. Maalesef bazı sağlık sorunları genlerle aktarılabiliyor. Bu sebeple çocuğun olası bir sağlık sorunu olup olmayacağını öğrenmekte genlere başvurmamız gerekli.

Birtakım ciddi sağlık sorunları, genlerin mutasyona uğramasından kaynaklanabiliyor. Mutasyon, DNA diziliminde meydana gelen herhangi bir değişiklik demektir. Beklenmedik mutasyonlar, maalesef kistik fibroz, orak hücre anemisi, kas distrofisi gibi sorunlara yol açabiliyor. 

Birden fazla gen ve çevresel faktörün birleşimi de kalp rahatsızlığı, diyabet, ve hatta bazı kanser türleri gibi sorunların gelişme ihtimalini arttırabiliyor.

Bu tür sorunlarla karşılaşmayı hiçbirimiz istemeyiz. Dolayısıyla aile sağlık geçmişini bilmek çok önemli. Yalnızca anneden alınan özellikler ve babadan alınan özellikler değil, daha geriye giden akrabalardan gelebilecek özellikler de göz önünde bulundurulmalı. Eğer ailenizde sık karşılaşılan bir sağlık durumu söz konusuysa ve bunun çocuğunuza geçmesinden endişeliyseniz mutlaka doktorunuza danışmalısınız.

Novakid’de ebeveynlere ve çocuklara yönelik geniş kapsamlı içerikler sunuyoruz. 

Novakid, çocukların İngilizceyi öğrenirken eğlenmelerini sağlar. Onların dil becerilerini geliştirirken nasıl motive ettiğimizi görmek için aşağıdaki videoyu izleyebilirsiniz: