Aliterasyon nedir: Aliterasyon örnekleriyle birlikte yaygın söz sanatlarından birini keşfedelim!

Aliterasyon, edebiyatta bir uyum yaratmak amacıyla aynı ünsüzün veya hecenin kelimelerin başında veya ortasında tekrarlandığı söz sanatına verilen isimdir.

Örneğin, “sessizce süzülen serin sular” ifadesinde her kelimenin başında “s” harfiyle ses tekrarı yapılması, aliterasyon bulunduğunu gösteriyor.

Aslında hem düzyazıda hem de şiirde kullanılması mümkün olsa da aliterasyon, esasında sesli okunduğunda dizelerin kulağa daha hoş ve daha ahenkli gelmesini sağladığı için daha çok şiirde tercih edilen bir söz sanatı.

Dikkat etmemiz gereken bir konu ise, aliterasyonda ünsüzleri veya ünsüzleri içeren heceleri içeren ses tekrarı bulunması. Aynı ünlülerin tekrar edilmesine aliterasyon demiyoruz; bu, “asonans” adı verilen farklı bir söz sanatına denk geliyor.

Türkçede bazı durumlar haricinde alfabenin ünsüz harfleri tek sesi temsil ettiği için bir şiiri ya da düzyazıyı okurken aliterasyonu gayet kolay fark edebiliyoruz. Fakat bu, aliterasyonun yalnızca Türkçeye özgü bir söz sanatı olduğu anlamına tabii ki de gelmiyor. Dünya çapında gerek İngiliz edebiyatında, gerek Antik Yunan edebiyatında bile aliterasyona rastlayabiliyoruz.

Dediğimiz üzere aliterasyon, ağırlıklı olarak şiir olmak üzere hem şiir hem de düzyazıda kullanılabilen bir söz sanatı. Bunun yanı sıra aliterasyonu sık sık, hatta her zaman gördüğümüz bir diğer alan da tekerlemeler. Mesela “Şu köşe yaz köşesi, şu köşe kış köşesi…” şeklinde başlayan meşhur tekerlemede “ş” harfiyle yapılan ses tekrarı, apaçık bir aliterasyon örneği.

Aliterasyonun böyle eğlenceli ve ilginç cümleler kurmamızı sağlayabildiği ortada. Peki bu, aliterasyonun sadece yazarlar ve şairler için bir çeşit eğlence aracı olsun diye mi kullanıldığı anlamına mı geliyor? Elbette hayır! Gerek edebi eserlerde, gerekse de farklı bağlamlarda aliterasyon kullanmak için birçok farklı geçerli sebep var.

Bunlardan birincisi, aliterasyonun metne doğal bir ritim ve melodi katması. Bunu daha iyi anlamak için müzikteki bateri gibi vurmalı çalgıları düşünebiliriz. Vurmalı çalgıların sesini sürekli art arda duymanın benzeri bir etkiyi ünsüzlerle gerçekleştirilen bir ses tekrarıyla oluşturmak mümkün. Bu da tabii okunan metni daha ilgi çekici kılan bir özellik.

Aliterasyon aynı zamanda metnin belli bir bölümünü odak noktası haline de getirebilir. Örneğin birbirinden farklı ve derin duyguların yansıtıldığı bir şiirde şair, belirli bir duyguyu özellikle öne çıkarmak istediği zaman onu anlattığı dizelerde aliterasyona başvurabilir. Ünsüzlere yapılan ses tekrarı, büyük ihtimalle okurların ilgisini çekecek ve o dizelere odaklanmalarını sağlayacaktır.

Bunların yanı sıra aliterasyon, metinde genel olarak akıcılığı sağlamak için de kullanılabilir. Özellikle de uzun anlatıların bulunduğu düzyazı türü metinlerde cümlelerin ses tekrarıyla bir uyum içinde yazılması, metnin okunmasını kolaylaştırabilir. 

Aliterasyonun son bir kullanım amacı da akılda kalıcılığa yol açmak. Örneğin kısa sloganlarda aliterasyon kullanmak, ifadenin çok daha kolay hatırlanmasını sağlayabilir. Bu yüzden yalnızca edebiyatta değil, aynı zamanda reklamlarda da aliterasyonu sık sık görebiliriz.

Aliterasyon nedir ve nerelerde kullanılır, bu açıklamalarla cevaplamış olduk. O halde şimdi de bu önemli ses sanatını daha iyi anlamak ve gördüğümüzde çabucak tanıyabilmek için gerçek hayattan bazı aliterasyon örneklerini inceleyelim.

Türk edebiyatında aliterasyon örnekleri

Zamanda epeyce geriye doğru bir yolculuk yapalım ve ilk aliterasyon örneğimizi, Oğuz Türklerinin bilinen ilk epik destanı olan meşhur Dede Korkut Hikayeleri’nden alalım:

“Karşı yatan karlı kara dağlar karayıptır, otu bitmez.”

Bu dizede “ka” hecesiyle oluşturulan ses tekrarı, aliterasyonu çabucak fark etmemizi sağlıyor. 

Unutmayalım ki eski Türklerin edebi eserleri, çoğunlukla yazıyla değil, sözle aktarılıyordu. Bu durum Dede Korkut Hikayeleri için de geçerli. Söylene söylene aktarılan destanların elbette ki akılda kalıcı olması, aynı zamanda sesli okunduğunda da ahenkli bir duyuma sahip olması gerekiyordu. Dolayısıyla burada aliterasyonla karşılaşmamız gayet doğal.

Biraz daha ileri bir zamanda, 16. yüzyılda yaşayan divan şairi Fuzulî’nin “Su Kasidesi” adlı eserinin aşağıdaki dizelerini aliterasyon örneklerine dahil edebiliyoruz:

“Dest-bûsi ârzusiyle ger ölsem dostlar 

Kûze eylen toprağım sunun anınla yâre”

Buradaki aliterasyon örneğini bulmak da Dede Korkut Hikayeleri’ndeki dizeye göre biraz daha zor olabilir, çünkü bakmamız gereken yer kelimelerin başı değil, ortaları. “dest-bûsi”, “ârzusiyle”, “ölsem”, “dostlar” kelimelerinin her birinin içinde “s” ünlüsüyle yapılan ses tekrarı, bize buradaki aliterasyonu gösteriyor. İkinci dizedeki “sunun” kelimesinin başı da buna dahil oluyor.

Fuzulî bu eserini epey karmaşık bir Osmanlıcayla yazdığı için ilk bakışta ne dediğini anlamamış olmanız normal. Günümüz Türkçesiyle söyleyecek olursak bu dizelerde şair, “ Eğer onun elini öpme arzusuyla ölürsem / Toprağımdan testi yapıp onunla yare su sunun” diyor. Asıl metindeki aliterasyon, duygunun ahenkli bir biçimde aktarılmasını sağlıyor. Bu da divan şiirinde epey önemli.

Aşağıdaki örnek ise Cumhuriyet döneminin en önemli şairlerinden biri olarak bilinen Yahya Kemal Beyatlı’nın “Özleyen” adlı şiirinde geçiyor:

“Dağlar ağarırken konuşurduk tepelerde,

Sen nerde o fecrin ağaran dağları nerde!”

Tıpkı Fuzulî’nin dizelerinde olduğu gibi burada da aliterasyonu fark etmek biraz zorlayıcı olabilir. Bu dizelerdeki aliterasyon kelimelerin başında değil, ortalarında geçen “r” ünsüzünün tekrarıyla oluşturuluyor.

Yahya Kemal’in bu dizelerde aliterasyondan faydalanarak hem şiirin çok daha akıcı olmasını, hem de şiirin geneline hakim olan özlem duygusunun dikkat çekici bir şekilde bizlere aktarılmasını sağladığını söyleyebiliriz.

Aliterasyonu epey etkili kullanan bir diğer isim de Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde yaşayan şair Tevfik Fikret. Aşağıdaki dize, şairin “Subh-ı Bahâran” adlı şiirinde yer alıyor:

“Seherde seyre koyuldum semâyı, sahrâyı…”

Burada “s” ünsüzünün ve “se” sesinin tekrarıyla şairin açıkça aliterasyon yaptığını görebiliyoruz. 

Tevfik Fikret, genel anlamda şiirde biçime epey önem vermesiyle ve şiirin kulağa da güzel gelmesini amaçlamasıyla bilinen bir şair. Dolayısıyla buradaki aliterasyonu tam da bu amaçlarla yaptığını söyleyebiliriz. 

Şimdi ise günümüze zaman olarak biraz daha yakın örneklerle devam edelim. Bir sonraki aliterasyon örneğimiz, Cahit Sıtkı Tarancı’nın “Ölümden Sonra” adlı şiirinin bir dizesinde yer alıyor:

“Bir büyük boşlukta bozuldu büyü”

Tarancı, bu dizedeki bütün kelimelerin başında “b” ünsüzü ile ses tekrarı yaparak aliterasyonu oldukça etkili bir şekilde kullanıyor.

Elbette Tarancı, aliterasyonu sırf kaleminin ne kadar kuvvetli olduğunu görelim diye kullanmıyor. Aksine, ses tekrarı sayesinde bu dize hem akılda kalıcı hem de dikkat çekici bir hal alıyor. Bu sayede okuduğumuz dizede yansıtılan duygular, çok daha vurucu bir şekilde biz okurlara aktarılabiliyor.

Bir diğer aliterasyonumuz ise Behçet Necatigil’in “Eli Kalem Tutmak” adlı şiirinin bir dizesinden geliyor:

“Yalama yazılardan başlar yazma yitimi”

Burada da fark etmesi epey kolay bir aliterasyonla karşı karşıyayız. “Y” ünsüzünü ve “ya” ses grubunu içeren ses tekrarları, aliterasyonu meydana getiriyor. Bu sayede şair, gayet akılda kalıcı ve rahatça okunan bir dize oluşturuyor.

Tekerlemelerde aliterasyon örnekleri

Türk şiirinde aliterasyon örneklerini gördüğümüze göre şimdi de aliterasyonun kullanılabileceği bir başka alan olduğunu söylediğimiz tekerlemelerden birkaç örnek verebiliriz. 

“Al bu takatukaları takatukacıya götür. Takatukacı bu taka tukaları takatukalatmazsa al bu takatukaları takatukacıdan takatukalatmadan geri getir.”

Bu meşhur tekerlemeyi mutlaka daha önce bir yerlerde duymuşsunuzdur. “Ta”, “ka”, “tu” hecelerinin sürekli tekrar edilmesiyle ortaya çıkan aliterasyon, bu tekerlemenin eğlenceli olduğu kadar zorlayıcı da olmasına yol açıyor.

“Bu yoğurdu sarımsaklasak da mı saklasak? Yoksa sarımsaklamasak da mı saklasak?

Bu tekerleme örneğindeki aliterasyon ise “sa” sesinin sürekli tekrar edilmesiyle oluşturuluyor. Hatta bir diğer yandan “sarımsak”, “saklasak” gibi kelimelerdeki “k” ünsüzüyle aynı anda bir başka aliterasyon yapıldığını da söyleyebiliriz.

“Bir berber bir berbere ‘Bre berber, gel beraber bir berber dükkanı açalım.’ demiş.”

Yukarıdaki tekerlemede ise “b” sesinin tekrarı ile aliterasyon yapıldığını açıkça görebiliyoruz.

Aslına bakarsanız zaten tekerleme dediğimiz şey esasında aynı seslerin art arda tekrarına dayandığı için neredeyse hepsinde bir çeşit aliterasyon görmeyi bekleyebiliriz. Üstelik bu sadece Türkçe değil, İngilizce tekerlemeler veya başka herhangi bir dilin tekerlemeleri için de geçerli. 

Aliterasyonun ne demek olduğunu ve nerelerde kullanıldığını örneklerle birlikte öğrenmiş olduk. Şimdi de bu konuda sıkça sorulan sorulardan bazılarını cevaplayalım.

Aliterasyon adlı söz sanatını böylece yakından tanımış olduk. O halde son olarak ufak bir bilgi testiyle öğrendiklerimizi iyice pekiştirelim!

Novakid’de dile ve söz sanatlarına dair merak edilen her türlü soruyu cevaplıyoruz. Asıl uzmanlık alanımız ise çocuklar için online İngilizce dersleri. Eğer çocuğunuzun İngilizceyi yaşayarak öğrenmesini ve dilin her yanına hakim olmasını isterseniz siz de ücretsiz deneme dersinizi hemen şimdi alın ve aramıza katılın!